Ίσως δεν το γνωρίζαμε αλλά τα ξενικά είδη είναι μια από τις μεγαλύτερες απειλές για τη βιοποικιλότητα. Τι είναι όμως τα ξενικά είδη; Ξενικά είδη ονομάζονται τα ζώα και οι οργανισμοί που εμφανίζονται σε περιοχές πέραν της φυσικής γεωγραφικής του κατανομής, κυρίως λόγω ανθρωπογενών παρεμβάσεων. Όταν δε τα είδη αυτά εγκαθίστανται με επιτυχία στο νέο τους περιβάλλον και εξαπλώνονται γρήγορα, συνιστούν πολύ μεγάλη απειλή για το περιβάλλον αφού δρουν ανταγωνιστικά για τα ντόπια είδη και ονομάζονται χωροκατακτητικά ξενικά είδη. Ξενικά είδη δεν συναντάμε μόνο στη στεριά αλλά και στη θάλασσα, με τη Μεσόγειο να αντιμετωπίζει σοβαρό πρόβλημα, αφού η εισβολή τους θεωρείται μια από τις κύριες αιτίες για την απώλεια της βιοποικιλότητας στην περιοχή και την αλλαγή του οικοσυστήματος.
Πώς εισέρχονται τα ξενικά είδη στη Μεσόγειο;
Η Μεσόγειος Θάλασσα είναι μια κλειστή λεκάνη, με δύο ανοίγματα σε μεγάλους ωκεανούς, ένα φυσικό, το Γιβραλτάρ, και ένα τεχνητό, τη Διώρυγα του Σουέζ. Όπως γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, τα θαλάσσια ξενικά είδη εισβάλλουν στη Μεσόγειο με 4 τρόπους:
- Μέσω της Διώρυγας του Σουέζ, με τα είδη που ακολουθούν αυτή τη διαδρομή να είναι γνωστά ως «Λεσσεψιανοί μετανάστες», ονομασία που πηγάζει από τον Φερντινάρ ντε Λεσσέψ, τον μηχανικό που ήταν υπεύθυνος για τη διάνοιξη της διώρυγας. Από την άλλη πλευρά, σε ότι αφορά το Γιβραλτάρ, αυτό αποτελεί φυσικό άνοιγμα, οπότε η κατάσταση είναι διαφορετική. Πιο συγκεκριμένα, η εξάπλωσή των ειδών που μπαίνουν από το Γιβραλτάρ είναι αποτέλεσμα μιας φυσικής διαδικασίας, οπότε αυτά δεν θεωρούνται ξενικά και ονομάζονται «νέο-αυτόχθονα».
- Με τη ναυσιπλοΐα, είτε προσκολλημένα επάνω στα πλοία, είτε μέσω του θαλάσσιου έρματος, δηλαδή του θαλάσσιου νερού με το οποίο γεμίζουν οι δεξαμενές των πλοίων πριν το ταξίδι προκειμένου αυτό να έχει ευστάθεια, όμως απορρίπτεται στο επόμενο λιμάνι και μαζί του ελευθερώνονται και πιθανοί οργανισμοί-λαθρεπιβάτες
- Μέσω της υδατοκαλλιέργειας, όπου ξενικά είδη μεταφέρονται συνήθως τυχαία, μαζί με τα είδη που εισάγονται για εκτροφή.
- Με απελευθέρωση οργανισμών από τον άνθρωπο στο περιβάλλον, αδειάζοντας για παράδειγμα ενυδρεία, τυχαία ή ηθελημένα.
Ο ρόλος της κλιματικής αλλαγής
Φυσικά, η εγκατάσταση και εξάπλωση αυτών των ειδών δε θα ήταν εύκολη υπόθεση, αν και το περιβάλλον που βρίσκουν δεν ήταν πρόσφορο. Δυστυχώς, η κλιματική αλλαγή και η θέρμανση των νερών της Μεσογείου έχει κάνει την εγκατάστασή τους πιο εύκολη υπόθεση. Επειδή τα περισσότερα από αυτά τα είδη, είναι είδη που αγαπούν τη ζέστη (θερμόφιλα) η αύξηση της θερμοκρασίας των νερών δημιουργεί ένα φιλόξενο για αυτά περιβάλλον. Μάλιστα, οι επιστήμονες έχουν αποτυπώσει αυτή τη διεργασία ως «τροπικοποίηση (tropicalization) της Μεσογείου». Έτσι, όταν φτάνουν στα ήδη ζεστά νερά της Μεσογείου η θερμοκρασία δεν αποτελεί περιοριστικό παράγοντα για την εγκατάστασή τους, ενώ η συνεχόμενη αύξηση της θερμοκρασίας ευνοεί περαιτέρω την εξάπλωσή τους σε όλη τη λεκάνη.
Οι επιπτώσεις της εισβολής ξενικών ειδών
Στη Μεσόγειο σήμερα έχουν καταγραφεί περισσότερα από 1.000 ξενικά είδη με σοβαρές επιπτώσεις στο θαλάσσιο περιβάλλον, αφού αλλάζουν τη βιοποικιλότητα και πολλές φορές δρουν ανταγωνιστικά με τα αυτόχθονα, ντόπια, είδη, προσπαθώντας να εξασφαλίσουν χώρο και τροφή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η αγριόσαλπα (Siganus luridus: γερμανός, μαύρη αγριόσαλπα, και Siganus rivulatus: αγριόσαλπα, άσπρη αγριόσαλπα), που τρέφεται με φύκη και εξαιτίας της υπερβόσκησης έχει απογυμνώσει πολύ μεγάλες εκτάσεις βράχων από τη βλάστηση. Ως εκ τούτου η ντόπια σάλπα (Sarpa salpa) δεν βρίσκει τροφή και έχει εκτοπιστεί από κάποιες περιοχές. Επίσης, ψάρια και άλλοι οργανισμοί που αποθέτουν τα αβγά τους πάνω στη βλάστηση χάνουν τους τόπους που γεννάνε, ενώ μικροί οργανισμοί που προηγουμένως έβρισκαν καταφύγιο στα φύκη χάνουν την προστασία τους και γίνονται πιο ευάλωτοι στους θηρευτές.
Τα ξενικά είδη όμως έχουν επιπτώσεις και στην οικονομία, αφού πλήττουν την αλιευτική δραστηριότητα με τους ψαράδες να διαμαρτύρονται ότι κάποια εξ αυτών, όπως για παράδειγμα ο λαγοκέφαλος (Lagocephalus sceleratus), καταστρέφουν τα δίχτυα και την ψαριά τους, κάτι που μειώνει το εισόδημά τους. Επίσης, συχνά ταλαιπωρούνται από τα επώδυνα τσιμπήματα των γερμανών και του λεοντόψαρου (Pterois miles). Πέρα από την αλιεία τα θαλάσσια ξενικά είδη πλήττουν και άλλους κλάδους της οικονομίας. Για παράδειγμα οι ξενικές τσούχτρες (Rhopilema nomadica) έχουν ιδιαίτερα επικίνδυνο τσίμπημα που μπορεί να οδηγήσει σε αλλεργικό σοκ, επηρεάζοντας τον τουρισμό. Επιπλέον, δημιουργούν πολυπληθή σμήνη που φράσουν τους αγωγούς άντλησης νερού για ψύξη μηχανών σε εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας αλλά και τα δίχτυα των ψαράδων.
Πώς αντιμετωπίζουμε τα ξενικά είδη;
Επειδή η θάλασσα δεν έχει συγκεκριμένα όρια, ο περιορισμός ή η απομάκρυνση των ειδών αυτών είναι δύσκολη, χρονοβόρα και ακριβή διαδικασία. Και η καλύτερη πρακτική είναι η πρόληψη, έτσι ώστε να περιορίσουμε τόσο την εισαγωγή νέων ειδών, όσο και να περιορίσουμε την εξάπλωση αυτών που έχουν ήδη φτάσει στη χώρα μας. Προς αυτήν την κατεύθυνση, τόσο ο επιστημονικός κόσμος όσο και οι μηχανισμοί και φορείς υπεύθυνοι για τη χάραξη πολιτικών συνεργάζονται στενά.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, για παράδειγμα, το 2014 έθεσε όρους για την αποφυγή, την ελαχιστοποίηση και την αντιμετώπιση των αρνητικών επιπτώσεων της ακούσιας και εκούσιας εισαγωγής και εξάπλωσης χωροκατακτητικών ξενικών ειδών. Στη συνέχεια, το 2016, 2017 και 2019 δημιουργήθηκε κατάλογος χωροκατακτητικών ξενικών ειδών Ενωσιακού ενδιαφέροντος. Τέλος, στη χώρα μας στο άμεσο μέλλον θα θεσπιστεί σχετική νομοθεσία για τα χωροκατακτητικά ξενικά είδη, ενώ θα καταρτιστεί και Εθνικός Κατάλογος.
Ο ρόλος των καταναλωτών
Ο ρόλος του καθενός μας ως καταναλωτή, είναι κομβικός για την εμπορική αξιοποίηση των ειδών αυτών. Για παράδειγμα, αν οι γερμανοί, που αποτελούν πια εκλεκτό μεζέ σε κάποια μέρη της χώρας μας (π.χ. Δωδεκάνησα και στην Κύπρο) μπουν δυναμικά στη διατροφική μας κουλτούρα, τα κίνητρα των ψαράδων να τους πιάνουν και να τους πωλούν θα αυξηθούν, κάτι που ενδέχεται να μετριάσει σε τις οικονομικές ζημιές που τους προκαλούν. Παράλληλα, αν η μείωση του πληθυσμού και της εξάπλωσης τους αποδειχθούν επιτυχείς, τότε ενδέχεται να μετριαστούν κάποιες από τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις τους. Στο πλαίσιο του έργου 4ALIEN θα εστιάσουμε σε τέσσερα χωροκατακτητικά ξενικά είδη, παράγοντας γνώση σχετικά με τη βιολογία, την οικολογία και τις επιπτώσεις που μπορεί να έχουν στη βιοποικιλότητα και τις οικοσυστημικές υπηρεσίες. Επιπλέον, θα διερευνήσουμε πιθανούς τρόπους εμπορικής αξιοποίησής τους και προσπαθήσουμε να τα γνωρίσουν οι καταναλωτές, με στόχο να συμβάλλουμε στον μετριασμό των επιπτώσεων τους για τους αλιείς και το θαλάσσιο οικοσύστημα.